что такое суырып салма
САЛМА
Смотреть что такое «САЛМА» в других словарях:
САЛМА — жен., карел., архан. пролив морской, проран меж берега и острова, или меж островов; | олон. залив, губа. | Салма, см. саламата. Салмовая лодка и салмовка астрах. поменьше ловецкой, вроде косной или эмбенской. Салмак муж., астрах. борозда, ряд,… … Толковый словарь Даля
Салма — ж. местн. Кушанье в виде лапши или клецок с приправой (у татар, башкир и некоторых других народов). Толковый словарь Ефремовой. Т. Ф. Ефремова. 2000 … Современный толковый словарь русского языка Ефремовой
САЛМА — (сев.) пролив, разделяющий острова или отделяющий их от материка. Самойлов К. И. Морской словарь. М. Л.: Государственное Военно морское Издательство НКВМФ Союза ССР, 1941 … Морской словарь
салма — Татарское название ушек (см.); изделия из обычного лапшевого теста, отщипанные маленькими кусочками величиной с кедровый орешек и раздавленные большим пальцем правой руки. Ни вкусом, ни применением ничем не отличаются от лапши.… … Кулинарный словарь
салма — сущ., кол во синонимов: 3 • кушанье (183) • пролив (24) • протока (9) Словарь синонимов ASIS … Словарь синонимов
салма — I зат. жерг. Үйдің, қораның төбесіне салатын ағаш, сырғауыл. Елу үйден он шақты кедей қостанып барып, с а л м а шабады (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 141). II зат. жерг. Төбесіне салма қойып, оның үсті бір нәрсемен жабылған лапас. Ішкөйлегі ағараңдап … Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
Салма — Кухня: Татарская кухня Тип блюда: Вторые блюда Продукты: Мука 700, бульон 250, яйца 4 шт., соль. Рецепт приготовления … Энциклопедия кулинарных рецептов
салма — 1 1. (Гур.: Маңғ., Шевч.; Қ орда, Арал; Түрікм.: Таш., Көнеүр.; Қарақ.) егін араларына су жіберетін кішкене арық. С а л м ад а н су жүріп жатыр екен (Гур., Шевч.). Су ағатын с а л м а л а р м е н аудандарды оңдау жұмысына кірісу ертелік етпейді… … Қазақ тілінің аймақтық сөздігі
Салма: пошаговый рецепт приготовления
Салма: YouTube/Kaldarova Umida
Салма — традиционное казахское блюдо. Оно легко усваивается организмом, но отличается калорийностью. Легко приготовите его в домашних условиях, если последуете рецептуре.
В Казахстане ежегодно проводится фестиваль национальной кухни «Тойказан». На него съезжаются лучшие повара страны. Кулинары соревнуются в приготовлении баурсаков, бешбармака и других кулинарных изделий, среди которых и салма.
Салма — мучное изделие, которое готовится из муки высшего или первого сорта. Его подают как дополнение к первым блюдам, так и как самостоятельное второе блюдо, дополнив его мясом. Блюдо комбинируют с бараниной, говядиной, кониной, птицей, верблюжатиной, а также овощами и крупами.
Описание
Ингредиенты
Приготовление
1. Подготовьте ингредиенты
Подготовьте ингредиенты: YouTube/Aidana Foodbloger
Нарежьте мясо брусочками. В рецепте используется говяжья грудинка, но ее можете заменить бараниной или кониной. Овощи промойте и очистите. Лук измельчите полукольцами, а морковь, картофель и томаты — кубиками. Если нет возможности воспользоваться свежими помидорами, тогда возьмите 100–200 г томатной пасты.
2. Приготовьте подливу
Приготовьте подливу: YouTube/Aidana Foodbloger
Растительное масло влейте в глубокую термостойкую посуду, разогрейте и обжаривайте в ней сначала мясо, а затем добавьте лук. Через пару минут положите туда же помидоры или томатную пасту. Готовьте 2–3 минуты, после чего добавьте морковь. Обжаривайте 5 минут, а затем мясо залейте водой или бульоном. После того как подлива закипит, убавьте огонь до минимума. Варите 30 минут, добавьте картофель, продолжайте готовить еще 15–20 минут.
3. Замесите тесто
Замесите тесто: YouTube/Gulzhannat Nurusheva
Тесто готовится как для традиционного бешбармака. В горке муки сделайте углубление, вбейте туда яйца и влейте подсоленную воду. Замесите тесто и заверните пищевой пленкой, чтобы оно отдохнуло. Рекомендуется добавить 2–3 ст. л. растительного масла, чтобы тесто получилось эластичным.
4. Приготовьте салму
Нарежьте тесто: YouTube/Gulzhannat Nurusheva
Через полчаса снимите пищевую пленку, раскатайте тесто и нарежьте его как лапшу. Отварите в подсоленной воде три минуты. Снимите с огня, удалите воду, выложите на большую тарелку, залейте подливой. При желании добавьте зелень и перец по вкусу.
Видео с рецептом
Суырып салма ақын Шәкір Әбеновтің туғанына 115 жыл (1900-1994)
2015 жылы өңірдің тарихи, мәдени және экономикалық дамуына сүбелі үлес қосқан танымал тұлғалардың мерейтойлары мен тарихи оқиғалары кеңінен аталып өтілетін болады.
Суырып салма ақын Шәкір Әбеновтің туғанына 115 жыл (1900-1994)
Шәкір Әбенов 1900 жылы Семей облысы (қазіргі Шығыс Қазақстан), Абай ауданы, Құндызды ауылында туған. Мұсылманша ерте хат таныған бала ақын Семейдегі приходская школасында 3 жыл оқыған. Ең алғаш шыққан «Борсықтар» атты өлеңі 1916 жылы «Айқап» журналында басылған. Ұлы Отан соғысына қатысып, жараланып майданнан елге оралады. Совхозда жұмыс істей жүріп шығармашылықпен де айналысады. Ақын қаламынан туған. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Кейпін батыр», «Ортақ арал», «Таңшебер-Жапал» поэмалары әр жылдары шықты.
Ескі шежіре, халық әдебиетінің білгірі Шәкір Әбенов – Жанақ, Сабырбай, Түбек, Дулат, Байкөкше секілді ақындардың мұрасын тұңғыш рет қағазға түсіріп, бүгінгі ұрпаққа жеткізген музыка мамандары Шәкір Әбеновтің айтуымен көптеген әндер мен күйлерді нотаға жазды. Ақын көп жылғы еңбегі үшін Қазақ ССР Жоғарғы Советінің құрмет грамотасымен марапатталды.
“Шәкір ақынның “Қозы Көрпеш — Баян сұлу” дастаны жай жыр ғана емес, жеке адамдар қарым-қатынасы, тағдыры арқылы қазақ елін, яғни түтас бір халықтың тұрмыс-тіршілігін, салт-санасы мен ғұрып-дәстүрін, жан-дүниесін, арманын қамтып суреттейтін, өлеңмен жазылған роман, шынайы эпикалық шығарма. Мұнда қазақ өлкесінің ұлан-ғайыр қиырлары, ең бастысы революцияға дейінгі көшпенді қазақ қауымының өзара қарым-қатынасы мен әлеуметтік жағдайы нақты адамдар аясында жан-жақты бейнеленген”,- деп жазады С.Байжан-ата ақын жырлары туралы.
2001 жылы “Жер кіндігі – Жидебай” атты кітабы Елорда баспасынан шықты. Онда ақынның өмірбаяны мен өлең-дастандары берілген.
“Халықтар достығы” орденінің иегері, тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың ант беру рәсімінде бірінші бата берген ақсақал. Артына мол шығармашылық мұралар калдырған, арқалы ақын, сазгер, көнеден қалған мұраны қастерлеп өткен Ш.Әбенов 1994 жылы қазан айында дүниеден етті.
Презентация была опубликована 2 года назад пользователемАсем Рустем
Похожие презентации
Презентация на тему: » Айтыс – қазақтың ауызекі әдеби – музыкалық өнерінің көлемді және аса құнды салаларының бірі. Ол – суырып салма ақындық өнерінің жемісі боп табылады. Айтыста.» — Транскрипт:
2 Айтыс – қазақтың ауызекі әдеби – музыкалық өнерінің көлемді және аса құнды салаларының бірі. Ол – суырып салма ақындық өнерінің жемісі боп табылады. Айтыста халықтың әдет – ғұрпы, тұрмыс – салаты, дүниетанымы, эстетикалық, рухани, философиялық және әлеуметтік көзқарасы, қалыптасу тарихтары байқаллоды. Ең алғаш тұрмыс – салт жырлары «Жар – жар» мен «Бәдіктен» бастау алып, сан алуан асу – кезеңдерден өтіп кемелдене жетілген айтыстың алғашқы үлгілері көпке ортақ жаттанды өлеңдерден тұрса, кейінірек өз жанынан шығарып айтылатын суырыпсалмалылық сипоты босым болып отрады. Айтыстың көтерілетін тақырыптары сан алуан. Егер де айтыстың ең ежелгі түрі – «Бәдік» айтыстың негізінде адам баласының табиғатқа әсер ету мақсаты жатса, кейіннен айтыстың кемеліне толған ең күрделі түрі – ақындар айтысының тақырыптары әлденеше тарау болып, бұтақталып кетеді және сол бұтақтардың бәрі халықтың өмір – тұрмысын жан – жақты көрсетіп, барынша толық бейнелейді. Бәдік айтысынан басқа қайымдасу, жануарлар мен адамның айтысы, ақ айтыс, сүре айтыс, жұмбақ айтыс сияқты айтыс түрлері қалыптасты.
4 Айтыс қай кезеңдерде де филолог, фольклортанушы және саяхатшылардың назарынан тыс қалмады. Оның әр – түрлі үлгілерін қазақ арасынан XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап В. Радлов, Ш. Нұрмағамбетұлы, Т. Сейдалин, С. Жантөрин, Ж. Шайхысламов, Ә. Диваев, С. Сейфуллин және т.б. жинап, жарыққа шығарса, солармен қатар, құнды ойлар мен дерекрер А. Васильев, А. Левшин, Ш. Уәлиханов, А. Янушкевич, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, С. Қирабаев, М. Мырзахметов, С. Қасқабасов, М. Жармұхамедұлы және т.б. жұмыстарында орын аллоды.
6 Ақындар жекпе – жек ұрысқа шыққан батырлардай бір – біріне күш көрсетіп, өздерінің мықтылығын айтып, қорқыта сөйлейді. Өз жерінің, елінің шыққан ортасының кереметтігін жырлайды. Әрине, жеңу мақсатын көздеп келген ақын басқасының мінкемшіліктерін тізе жырлайды. Айтыс түйіні – шындық. Қандай жүйрік, желқабыз, тапқыр ақын бокса да шындықтан жалтарып құтылып кете алмаған, оның бәрі де тек шындықпен суарылған атоллы сөзге тоқтап бас иетін болған. Бұл тартпас уәж, шындыққа құрылған бір ауыз сөздің жене – между айтыс тағдырын шешіп кететіні де осыдан. Бұл сипаттарымен айтыс өзіміздегі шешендік сөздерді ейске саллоды.
7 Айтыс ақындардың тапқырлықты, білімдарлықты, өмір тануда сергей сезімталдықты және өзгег ұқсамас өзіндік ерекшелігін талап еткен. Айтыстың шешендік сөз сайысы, тәрбие мектебі тапқырлықтың тұғыры болып ерекше бағаланады. Ертеде өткен ақындар айтысының дүлділі Біржан мен Сараны, Кемпірбай мен Шөжені, Жанақ пен Орынбайды, Әсет пен Рысжанды, Жамбыл мен Құлманбетті және т.б. ролы елдің ар – намысын қорғаушылар дейді.
«Қазақтың қара өлеңі-құдіретім» жазбасы 11 сынып
Казталов ауданы Жалпақтал ауылы
Ғ.Молдашев атындағы орта жалпы білім беретін мектебі
Облыстық «Жарқын болашақ»ҮІІ «КАТЕҮ» қазақ тілі олимпиадасы
«Қазақтың қара өлеңі-құдіретім»
Орындаған: 11б—орыс сыныбының оқушысы Даракчян Артур Андроникович
Жетекшісі:Ісанатты қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Баделова Лейла Адиетовна
Ғылыми жобаның тақырыбы:“Қазақтың қара өлеңі-құдіретім”
Қара өлеңнің мекені Қарауылға келемін,
Қара өлеңнің қамы еді,қарап жүрмей жегенім.
Қарағанның ішіне көп тығылып ойнайтын,
Қара өлеңге құмартқан қара балаң мен едім.
Зерттеу бағытым: “Салт дәстүр және ұлттық өнер”
Халық арасында айтылып жүрген қара өлеңнің жоғалмай,сақталуы үшін халық мұрасын ел ішінен жинап,зерттеу
Жергілікті жерлердегі,ауыл-ауылдағы ата-әжелерден айтылып жүрген қара өлең үлгілерін жинап,орыстың частушкасы мен,татардың жырларымен салыстыра отырып,қара өлеңнің белгілі бір тақырыптық жүйемен салмақтай айтылатын мұра екендігін жас буын ұрпаққа жеткізу
Жобаны зерттеу барысындағы ғылыми болжамым:
Ел аузындағы қара өлеңнің тілдік тарихы көнеленіп бара жатқандығы;
Үлкендерден үлгілерін көптеп жинау қажеттілігі;
Жастардың қара өлеңге көп қызығушылықтары жоқ екендігі;
Өнер саласындағы жанашыр аға-апалардың,мәдениет саласындағы басшылардың қара өлеңнен байқаулар өткізулеріне көңіл аудару керектігін,солай ғана қара өлеңнің тарихилылығын сақтап қалуға болатындығы;
Әрі халық ауыз әдебиетінің бай түрі ретінде келер ұрпаққа қалар мол мұра болатындығы.
Ауыл- аймақтардағы үлкен ата- әжелердің тұратын жерлерін анықтау
Жинақталған материалдар бойынша зерттеу жасау,салыстыру
Жинақталған материалдарды мектеп қабырға газетіне шығару
Зерттеу әдістері мен зерттеудің қайнар көзі:
Әдебиет теориясы бойынша ғылымилылығын, зерттелу құндылығының негізделуінен
Жергілікті өзге ұлт өкілдерінің салттары бойынша жиын- тойда айтатын частушки,жыр түрлерімен салыстыра отырып талдау
Әдеби теориялық талдау
Жобамен айналысу барысында қазақ фольклорының үлгілерін,әдебиет тарихын,туысқан әдебиет үлгілерін,орыс фольклорын салыстыра зерттеуді мақсат еттік.Қазақ ауыз әдебиетінен тұрмыс-салт жырла рын,қара өлеңдер мен қазіргі заман поэзиясын зерттедік.
Қазақ әдебиеті сан ғасырлардан бері өзінің құндылығын жоймай, жас ұрпаққа үлкен үлгі өнеге көрсетіп келеді. Оның бастауы қазақ ауыз әдебиетінен бері сарқылмас қазына болып жалғасын тауып келеді. Қазақ ауыз әдебиеті қазақ әдебиетінің түп тамыры. Сонау ықылым заманнан бері ауызша таралып, осы заманға дейін ұмытылмай жетуінің өзі, оның құндылығында. Ол — көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді.Қазақтың шырылдап дүниеге келгеннен бастап, өмірден озғанға дейінгі ғұмыр сапарында қазақтың төл мәдениеті, әдебиеті көрініс табады. Ұлы Абай айтпақшы: «Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең” – деген сөзінен көп нәрсені аңғаруға болады.
Міне, осы қазақтың салт-дәстүрімен бірге жасап келе жатқан қазақ ауыз әдебиетінің бір түрі – қара өлеңге тоқталмақпын.
Қазақ өлеңі-көркем сөздің жүйелі ырғақпен түзілуі.
Қазақ өлеңі ән сазына салып айтуға ыңғайлы,ерекшелігі әннің ырғағы қара өлең жолдарындағы бунақтардың орнын ауыстырып отыруға болады.
Әр шумақта жеке ой жатады,жеңіл әзіл-оспақтан бастап,өмірдегі, тұрмыстағы әртүрлі жағдайларды ойға негіз етіп алып,ой толғайды.
Мысалы: Аралтөбе басында екі үй отыр,
Ақбөпе жоқ,ол жерде несіне отыр.
Бір сойқанды,дариға-ай, қылар едім,
Қу кедейлік қолымды кесіп отыр-,деп Меркі жерінде сүйгеніне қосыла алмаған Сауытбай деген кедей жігітінің сөзімен келтірсек,
«Қағаздың қасың сұлу сиясындай,
Тоғайдың мойның ұзын миясындай,
Қолымды саған қайтсем жеткіземін,
Сұңқардың жатқан жерік ұясындай»,-деп ауыл арасына тарап кеткен өлеңдер үлгісінде де кездестіреміз.
Қара өлеңдегі ой жеңіл әзіл- оспақтан бастап, өмірдің мәні мен сәнін, ел қамы мен халық тағдырын қамтиды. Өлеңнің алғашқы екі жолындағы ой соңғы жолдардағы негізгі ойға қызмет етеді.
Қара өлең көне заманнан бастау алып, тереңге тамыр байлаған. Оның үлгілері: «Оғызнамада» (9ғ.),
Ж.Баласағұнидің » Құтадғу білігінде» (11 ғ.):
«Тіл сыйлы етер,құтты қылар,өсірер,
Бас та жарар,қадір құтты ол өшірер»,
М.Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түркінде» (11 ғ.):
«Бар жақсылықтың басы тіл»,
А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйында» (12 ғ.):
«Шын сөзі бал,жалған сөзің жуадай,
Жуа сасып бал иісін қуады ай!
Шын сөз шипа,өтірік сөз кесел ғой,
Ескі сөзден осындай ой туады ай!»деген құнарлы сөздер
Шоқан Уәлихановтың зерттеуінше : « Қазіргі кезде бар суырып салма ақындар ескі жырлардың әуенін де,сөзін де айтқанымен, екі шекті домбырамен сүйемелдейді.Домбыра мен жаңаша өлеңдерескі жырлар мен қобызды ығыстырып тастады. “Қырда қазір мынадай поэзияның түрлері бар:
1.Жыр,мен осыған дейін сөз еткен.
2.Жылау-жоқтау өлең.Әйелдер жанынан суырып салып айтады.Шумақ,тармақ көлемі жырлардікіндей болып келеді.Барлық жылаулардың,адам жанын тебірентерлік ең жақсысы,ең әйгілісі Орта жүзде,ол:Айғаным Уалиеваның 1833жылы шешектен өлген үлкен ұлы Мамекені жоқтап жылауы,кейіннен суырып салма деген атағы шыққан әнші әйел 14 жасында,өлген күйеуін жоқтап айтқан жылауы.
3.Қайым өлең,сұрақ пен жауаптан құралатын,тойларда жас қыз бен жігіттің бір-бірімен айтысатын төрт шумақты өлеңі,алдыңғы екі тармағы төртінші тармақпен ұйқасады.Кейде бұл-қайым өлеңдер жұмбақ,эпиграммалар,әзіл-қақтығыс,тіпті ұятсыз сөздерге дейін кетіп қалатын кездері болады.
4.Қара өлең әдеттегі,үйреншікті өлең,бұл өлең төрт шумақты,әр шумақта жеке жеке ой жатады.сондай ақ,бұл өлең дауысқа негізделеді.Көбінесе төрт шумақты өлеңдер мағынасыз болып келеді.
Халық ауыз әдебиеті үлгілерінде:
Батырлар жырында: “Алпамыс”
Ғашықтық дастанда :“Айман- Шолпан”
І.Жансүгіров “Күйші поэмасы”
Әндерде: “Зәуреш”, “Қайықта”
Кеңестік дәуірдегі әдебиетте:
С.Мұқанов “Майға сәлем”,
М.Мақатаев “Саржайлау”әндерінде т.б.
Қара өлеңнің тақырыбы:
Қара өлеңнің тәрбиелік мәні:
еңбекқорлыққа,қиындықты жеңе білуге;
қарапайымдылық пен кішіпейілділікке;
жомарттылық пен имандылыққа
Ат көркем көрінеді тұрманымен, Дүние жеткізбейді қуғанменен Қарайып көкіректі кір шалғанмен, Не пайда су кетіріп жуғанменен
Қағаздың қасын сұлу сиясындай, Тоғайдың мойны ұзын миясындай. Қолымды саған қайтсем жеткіземін, Сұңқардың жатқан жерік ұясындай.
Қорадан қой өреді жосылып-ай, Айтады екеу өлең жосылып-ай. Өлеңді көп айтуға ақын емес, Балалар риза болшы осыныма-ай.
Орыстың частушкасының үлгілері
Мы давно уже не пели,
Берегли мы горлышко.
А сейчас начнем мы петь,
Частушечки по солнышко.
Все угоры,все угоры,
Все угоры да пески.
Никакого нет веселья,
Кроме горя да тоски.
Мы веселые частушки,
Пропоем для вас сейчас. О себе,о дружбе нашей,
И о кое ком из нас.
Орыс частушкалары ойнақы,жеңіл әзілге құрылған, қысқа,секіртпелі ұйқас түрімен би ырғағымен айтылатын фольклорлық жанрдың жаңарған түріне айналған
Татардың жыр үлгісі
Туган якка юл тотамын, Туган як,туган як. Ин гузел газиз якка. Туган як,туган як, Жир жилекләре пеикэн чак. Туган як,туган як, Ашыгам кояилыкка. Туган як, туган як
Ей,кизлярым,кизлярым, Буримына так гулиң. Жигитлярым караса, Колиңди устат кашпагин
Татар жырлары жеңіл,ойнақы әнге салынып айтылатын әзіл-оспаққа құрылған,орыстың частушкиіне ұқсастау келеді.Көбіне бимен бірге орындалады.
Қара өлең айту салты деген ұғымды ұмытпауымыз керек сияқты. Себебі, ертеде қазақтың жиын-тойында әйелдер де, ерлер де қара өлең айтуды дағдыға айналдырған.Зерттеу барысында ауылды аралап,жалпы ауыз әдебиеті үлгілерін,соның ішінде қара өлеңнің үлгілерін жазып алдық. Міне, осы ежелден келе жатқан қара өлең айту салты біздің Жалпақтал өңірінде сирек те болса бар екені көңіл қуантады. Мысалы,қазіргі Казталов ауданы Жалпақтал ауылындағы Мәдениет үйі жанынан құрылған «Шапағат» әжелер ансамблінің мүшесі,зейнеткерлікке шыққан қадірлі ұстаз,ел ішіндегі жаңалыққа,өнерге,тәлім-тәрбие беруге етене араласып жүрген Мұғалбаева Светлана Хайредденқызы апайымыз ойын- тойда қара өлеңді шырқатып,отырғандардың көңілдерін желпіндіріп отырады.Апайдың қара өлеңді айту тәртібінде жер-суға,тәлім-тәрбиеге байланысты, құрбылардың әзілдесу,танысу,көптен көрмегендеріне амандасу ретіндегіүлгілерімен келтірген қара өлеңіне тоқталсақ:
Ағады Жалпақталда Қараөзен,
Сыйласып жақсы емес пе бірге жүрген.
Өнеріңді аяма жастық шақтап,
Әр күнің бір жылға тең ойнап-күлген.
Жалпақтал жағасында Қараөзен,
Шомылып жағасында талай жүзгем.
Жер-суды атын білген өлең қылсам,
Жанға шипа,дертіңе дауа берген.
Қараөзен Сарыөзенмен қатар аққан,
Ел-жұртым ризықты малын баққан.
Адамдары жайлаған екі аңғарды,
Еңбекпенен бақыттың дәмін татқан,-десе,
Үлкеннің тыңда сөзін болса зердең,
Ажалсыз пенде өлмейді қайғы-шерден.
Артыңа бір естелік қалдырмасаң,
Тірлікте не болады алған-берген.
Болғанда ақыл-дария, кеудең-кемең,
Кемесіз дариядан өтем деме.
Кеудеңде санаң болса талап ізде,
Талапсыз мақсатыма жетем деме.
Қол созады әрнеге әркім қалап,
Жетпес не бар жас шақта етсең талап.
Бәрінен болсыншы заман тыныш,
Қой үстінде бозторғай жұмыртқалап.
Уағда сөзге қазық боп лебізбенен,
Бір сөзді екі қайта дегізбеген.
Сарқылып сағасыз су тап болады,
Телегей тең болмайды теңізбенен.
Ойланбайтын кісіде ақыл болмас,
Ақылсыздың еш сөзі мақұл болмас.
Екі туып болса да бір қалғаның,
Еңбегіңдей өзіңнің жақын болмас.
Боларсың бірде артық,бірінде кем,
Біріңді бірің сүйе сүрінгенде.
Ынтымақ,ауызбірлік қып жүрсеңдер,
Татисың аз да болса рулы елге,-*деп ұлағатты ойдан шыққан үлгілі тәрбиені ұсынады.Ал танысу-амандасу үлгісінде елге кеңінен таралған қара өлең үлгісін ұсынады:
Өлеңді айт дегенде тіл айтады,
Тіліме қандай адам мін айтады.
Жерім кең,елім азат,заман бейбіт,
Өлеңді біздер айтпай кім айтады.
Шөп өсер өспес бірақ нөсерден ой,
Түбінде мал болмайды жөтелген қой.
Өлеңді еріккеннен біз айтпаймыз,
Көңілім көпшіліктің көтерген ғой-ай,-деп қайырады.
Қара өлеңнің қасиеті сол-адамның ішкі жан-дүниесіне ерекше әсер етіп,сезіміңді баурайды,еліктіреді,ішкі сезімнің иірімдеріне дөп тигенде екінші жанның да қосарлана,іліп алып өлеңді жалғастыратынын байқадық.Тыңдап отырғандар үшін ірі әуезді,әрі ойлы өлеңнің мәні мен мазмұндық ойының маңызы өздерінің ішкі сезімдерімен ұштасып жатқасын әрі ұнамды, әрі жағымды болып,қауқылдасып қолдап жатады. (бейнеролик)
Қазақтың жыраулары өмір сүрген кезеңнен бері қарай зерттеп қарасақ та,Абай шығармашылығын оқып қарасақ та,қазіргі қазақ ақындарының поэзиясына шолу жасасақ та поэзияның негізгі қайнар көзі қара өлеңде жатқандығын байқаймыз.Ел-елдің арасында, көршілес жатқан ауыл арасында, бір-бірімен араласып отырған ағайындар арасында қара өлең үлгілері ұқсас болып келеді.Ел ішінде айтылып жүрген қара өлең үлгілері Жаңақала,Бөкей Орда, Жалпақтал жеріне тән.Мысалы:
Сөйлемде ернім епті, көңіл жалқау
Кей адам сөз сөйледі теріс арқау
Итімді қаппасын деп байлап едім
Жібектен жараспас деп жіптен арқан.
С ұрасаң арғы атамыз болып өткен,
Ұсынса туған айға қолы жеткен.
Несіне айтар сөзді-ау іркілесің
Қара өлең таңдайымнан толып өткен.
Аршындап-ай артық сөйлеп асқан да бар
Жай сөйлеп көңілдегіні басқан да бар.
Алланың бергеніне шүкір етпей
Аяққа қызыл мақпал басқан да бар.
Ат көркем көрінеді тұрманменен,
Дүние жеткізбейді қуғанменен
Қарайып көкіректі кір шалғанмен
Не пайда су кетіріп жуғанменен
Қорадан қой өреді жосылып-ай,
Айтады екеу өлең қосылып-ай.
Өлеңді көп айтуға ақын емес,
Балалар риза бол осыныма-ай.
. Қазақтың қара өлеңін әдебиеттің төресі десең артық болмас.
Өлеңнің мағынасына көңіл аударсақ, қазақ қашанда бекерге өлең шығармаған. Артында ұлағатты, үлгі болар сөзін қалдырған.
Осыны жасынан тыңдап өскен жас ұрпақ дүниеқұмарлық, ашкөздіктен қашық жүруге тырысады. Жомарттыққа, имандылыққа тәрбиелейтін бұндай өлеңдердің жас ұрпақ үшін мәні зор. Өлеңде батырлықты дәріптеуде қарапайым сөзбен емес метафораларды да көркем пайдаланады.Мысалы:
Сұрасаң арғы атамыз болып өткен,
Енді қара өлең құрылысына назар аударсақ:
11 буынды, 4 тармақты. а, а, б, а ұйқасты.
Яғни бұны қара өлең ұйқасы дейді.
Қазіргі заман поэзиясында осы қара өлең ұйқасын кеңінен пайдаланады. Демек, қазақ поэзиясының түп тамыры қара өлеңнен бастау алады.
Қара өлеңді ақындар да өздерінің шығармаларына арқау еткен. Ақындар қара өлеңді қасиет тұтады, пір тұтады, поэзияның атасы қара өлең екенін төмендегі ақындар өлеңінен көреміз.
Ақынмын деп қалай мен айта аламын,
Халқымның өз айтқанын қайталадым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын-деп ақиық ақын Мұқағали жырлап,қара өлеңнің құдіреттілігіне басын исе:
Қара өлеңнің мекені – Қарауылға келемін,
Қара өлеңнің қамы еді, қарап жүрмей жегенім.
Қарағанның ішіне көп тығылып ойнайтын,
өз өмірін қара өлеңмен тығыз байланыстырады. Міне, қара өлеңнің құдіреттілігі, қара өлеңнің құндылығы осындай биік тұлғаларды қалыптастырып,бүгінгі поэзияның бастау алар қайнар көзі екенін,қазіргі ақындарымыздың үлгі алар асыл сөздің тұңғиығы екені даусыз.Асыл сөздің зерделі ой-иірімдерінентәлім-тәрбие алар ұрпағымызды халық өнері қара өлеңнің нәрімен сусындатайық дегім келеді..
Зерттеудің нәтижесінде қара өлеңнің мәнін тереңірек түсіне бастадым.
Халық қара өлеңмен әлеуметтік мәселелерін қозғап, өзінің мұң-мұқтажын,қайғысы мен қуанышын,сүйіспен- шілігі мен ғашықтығын жеткізетіндігін білдім.
Қара өлеңнің сөз өнері,тілі өте бай,тілдік байланысы өте шебер екенін байқадым.
Ата- бабаларымыздан қалған мұраның құндылығын,өмірлік тәлім-тәрбие беретін мол мұра екенін,жастарға үйреніп,бүгінгі үлгіде жалғастыру керектігін білдім.
Енді өзімнің ұсынбамды айтар болсам:
Балаларға өз өлкесін танып білуге демеушілік көрсету.
Жүйелі түрде мектепте өлкетану үйірмелерін ұйымдастыру, зерттеу жұмыстарын жүргізу,жалғастыру.
Өз елім Жалпақтал аймағында экспедицияларға шығу, туған жер тарихымен, әдебиетімен танысуға кеңінен мүмкіндік алу, конференциялар өткізу.
Ә.Қоңыратбаев «Қазақ фольклорының тарихы»
Ш.Уәлиханов Таңдамалы Алматы,1985 162-165 беттер «Жазушы»
Қазақ әдебиеті “Көне түркі әдебиеті”үлгілері
Қазақ әдебиеті энциклопедиясы
Туысқан халықтар әдебиеті
Баделова Лейла Адиетовна
Ғ.Молдашев атындағы орта жалпы білім беретін мектебінің қазақ тілі
мен әдебиеті пәнінің І санатты мұғалімі
БҚО Казталов ауданы Жалпақтал ауылы
2014-2015 оқу жылында 11-сынып оқушысы армян баласы Даракчян Артурмен бірге жұмыстанып,облыстық «Жарқын болашақ» КАТЕҮ олимпиадасында «Алғыс хатқа»ие болған ғылыми жоба бойынша даярланды
Қара өлеңнің мекені Қарауылға келемін,
Қара өлеңнің қамы еді,қарап жүрмей жегенім.
Қарағанның ішіне көп тығылып ойнайтын,
Қара өлеңге құмартқан қара балаң мен едім.
Қазақ өлеңі-көркем сөздің жүйелі ырғақпен түзілуі.
Қазақ өлеңі ән сазына салып айтуға ыңғайлы,ерекшелігі әннің ырғағы қара өлең жолдарындағы бунақтардың орнын ауыстырып отыруға болады.
Әр шумақта жеке ой жатады,жеңіл әзіл-оспақтан бастап,өмірдегі, тұрмыстағы әртүрлі жағдайларды ойға негіз етіп алып,ой толғайды.
Мысалы: Аралтөбе басында екі үй отыр,
Ақбөпе жоқ,ол жерде несіне отыр.
Бір сойқанды,дариға-ай, қылар едім,
Қу кедейлік қолымды кесіп отыр-,деп Меркі жерінде сүйгеніне қосыла алмаған Сауытбай деген кедей жігітінің сөзімен келтірсек,
«Қағаздың қасың сұлу сиясындай,
Тоғайдың мойның ұзын миясындай,
Қолымды саған қайтсем жеткіземін,
Сұңқардың жатқан жерік ұясындай»,-деп ауыл арасына тарап кеткен өлеңдер үлгісінде де кездестіреміз.
Қара өлеңдегі ой жеңіл әзіл- оспақтан бастап, өмірдің мәні мен сәнін, ел қамы мен халық тағдырын қамтиды. Өлеңнің алғашқы екі жолындағы ой соңғы жолдардағы негізгі ойға қызмет етеді.
Қара өлең көне заманнан бастау алып, тереңге тамыр байлаған. Оның үлгілері: «Оғызнамада» (9ғ.),
Ж.Баласағұнидің » Құтадғу білігінде» (11 ғ.):
«Тіл сыйлы етер,құтты қылар,өсірер,
Бас та жарар,қадір құтты ол өшірер»,
М.Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түркінде» (11 ғ.):
«Бар жақсылықтың басы тіл»,
А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйында» (12 ғ.):
«Шын сөзі бал,жалған сөзің жуадай,
Жуа сасып бал иісін қуады ай!
Шын сөз шипа,өтірік сөз кесел ғой,
Ескі сөзден осындай ой туады ай!»деген құнарлы сөздер
Шоқан Уәлихановтың зерттеуінше : « Қазіргі кезде бар суырып салма ақындар ескі жырлардың әуенін де,сөзін де айтқанымен, екі шекті домбырамен сүйемелдейді.Домбыра мен жаңаша өлеңдерескі жырлар мен қобызды ығыстырып тастады. “Қырда қазір мынадай поэзияның түрлері бар:
1.Жыр,мен осыған дейін сөз еткен.
2.Жылау-жоқтау өлең.Әйелдер жанынан суырып салып айтады.Шумақ,тармақ көлемі жырлардікіндей болып келеді.Барлық жылаулардың,адам жанын тебірентерлік ең жақсысы,ең әйгілісі Орта жүзде,ол:Айғаным Уалиеваның 1833жылы шешектен өлген үлкен ұлы Мамекені жоқтап жылауы,кейіннен суырып салма деген атағы шыққан әнші әйел 14 жасында,өлген күйеуін жоқтап айтқан жылауы.
3.Қайым өлең,сұрақ пен жауаптан құралатын,тойларда жас қыз бен жігіттің бір-бірімен айтысатын төрт шумақты өлеңі,алдыңғы екі тармағы төртінші тармақпен ұйқасады.Кейде бұл-қайым өлеңдер жұмбақ,эпиграммалар,әзіл-қақтығыс,тіпті ұятсыз сөздерге дейін кетіп қалатын кездері болады.
4.Қара өлең әдеттегі,үйреншікті өлең,бұл өлең төрт шумақты,әр шумақта жеке жеке ой жатады.сондай ақ,бұл өлең дауысқа негізделеді.Көбінесе төрт шумақты өлеңдер мағынасыз болып келеді.
Халық ауыз әдебиеті үлгілерінде:
Батырлар жырында: “Алпамыс”
Ғашықтық дастанда :“Айман- Шолпан”
І.Жансүгіров “Күйші поэмасы”
Әндерде: “Зәуреш”, “Қайықта”
Кеңестік дәуірдегі әдебиетте:
С.Мұқанов “Майға сәлем”,
М.Мақатаев “Саржайлау”әндерінде т.б.